Verenigd Koninkrijk renationaliseert eerste passagiersvervoerder in het kader van de spoorweghervormingen van Labour

South Western Railway is de eerste Britse passagierstreinexploitant die weer in overheidshanden is gebracht door de ingrijpende spoorweghervormingen van de Labourregering. Deze stap markeert de officiële start van het plan van premier Keir Starmer om af te stappen van het beruchte geprivatiseerde franchisemodel van Groot-Brittannië.

South Western, die de belangrijkste diensten in Zuid-Engeland en naar Londen Waterloo verzorgt, begon zondag onder regeringscontrole te werken. Het is de eerste Britse exploitant die wordt gerenationaliseerd, waarbij alle gefranchisede exploitanten binnen de komende twee jaar weer in overheidshanden worden gebracht als onderdeel van de plannen van de Labourregering. De verandering betekent dat ongeveer een derde van alle treinreizen in Groot-Brittannië nu wordt afgehandeld door staatsbedrijven, en dat er nog meer overgangen zullen volgen als contracten aflopen of ondermaats presteren.

“Dit is nog maar het begin,” schreef Starmer op X. “South Western Railway is nu in handen van de overheid,” zei hij en beloofde dat de hervormingen om particuliere exploitanten onder overheidscontrole te brengen zouden leiden tot “betere diensten, met eenvoudigere kaartverkoop, op comfortabelere treinen.”

Het renationalisatiebeleid van Labour, dat in november via wetgeving werd goedgekeurd, stelt de staat in staat om spoorwegmaatschappijen over te nemen zodra hun contracten aflopen, of eerder als de prestaties slecht zijn. Het toezicht wordt gecentraliseerd in een nieuwe overheidsinstantie, Great British Railways. Volgens Transport Secretary Heidi Alexander zal deze hervorming een einde maken aan “30 jaar versnippering” in het bestuur van de Britse spoorwegen.

Geen wondermiddel

“We zijn altijd duidelijk geweest dat publiek eigendom geen wondermiddel is,” zei Alexander. “Maar we zijn echt dit startschot aan het geven in die race voor een echte 21e-eeuwse spoorweg, en dat betekent dat we ons opnieuw moeten focussen, weg van private winst en in de richting van het publieke goed.”

Vier vervoerders waren de afgelopen jaren al in overheidshanden genomen vanwege slechte prestaties, maar South Western is de eerste die expliciet genationaliseerd wordt als onderdeel van het langetermijnplan van Labour. Naar verwachting zullen eind 2025 nog twee exploitanten volgen, die steden in het zuidoosten en oosten van Engeland bedienen. In 2027 zullen alle resterende contracten zijn afgelopen.

Hoewel de overgang misschien niet direct voelbaar is voor passagiers – de eerste dag van South Western onder overheidscontrole omvatte een busdienst ter vervanging van het spoor vanwege werkzaamheden – tonen officiële cijfers enige onderbouwing voor de verandering. Gegevens van de overheid geven aan dat 4% van de treindiensten in het Verenigd Koninkrijk werden geannuleerd in het jaar tot 26 april; South Western’s annuleringspercentage was iets beter met 3%.

Verandering gesteund door Britse vakbonden

Spoorwegvakbonden, die de afgelopen twee jaar herhaaldelijk hebben gestaakt vanwege een crisis in de kosten van levensonderhoud, verwelkomden de stap. Mick Whelan, algemeen secretaris van treinmachinistenvakbond Aslef, zei: “We zijn verheugd dat de Britse spoorwegen worden teruggebracht naar waar ze thuishoren – in de publieke sector. Iedereen in de spoorwegindustrie weet dat privatisering… niet heeft gewerkt en ook niet werkt.”

De regering schat dat het renationalisatieproces tot 150 miljoen pond per jaar kan besparen, grotendeels door het vermijden van compensatiebetalingen aan particuliere exploitanten. De belangrijkste spoorwegexploitanten in Schotland en Wales zijn al in handen van de overheid.

Open toegang onder de loep

Terwijl de gefranchisede exploitanten nu systematisch worden opgeheven volgens het tijdschema van Labour, lijkt de toekomst van de open toegang diensten in Groot-Brittannië ook steeds onzekerder te worden. Deze exploitanten, zoals Grand Central en Lumo, werden oorspronkelijk geïntroduceerd als een geliberaliseerde aanvulling op het franchisemodel, waardoor particuliere, niet-gesubsidieerde diensten konden concurreren op bepaalde intercityroutes – waarbij meestal directe verbindingen werden aangeboden die anders niet door gecontracteerde exploitanten zouden worden bediend.

In tegenstelling tot maatschappijen met een franchise, die werken op basis van overheidscontracten en vaak subsidies ontvangen, zijn maatschappijen met open toegang volledig afhankelijk van commerciële risico’s en hebben ze goedkeuring nodig van de regelgevende instanties in plaats van openbare aanbestedingen.

In januari gaf Transport Secretary Heidi Alexander een duidelijke waarschuwing aan het Britse Office of Rail and Road (ORR) over de blijvende rol van deze diensten. Hoewel Alexander erkende dat exploitanten van open toegang “nieuwe markten kunnen openen, innovatie kunnen stimuleren en passagiers keuze kunnen bieden”, benadrukte ze dat deze voordelen moeten worden afgewogen tegen hun bredere financiële en operationele gevolgen. Omdat open toegang operatoren geen partij zijn bij overheidscontracten, zijn ze niet verplicht om hetzelfde deel van de infrastructuur en centrale ondersteuningskosten bij te dragen, waardoor de belastingbetaler het verschil moet betalen.

Haar brief aan ORR voorzitter Declan Collier benadrukte ook andere zorgen, waaronder de mogelijkheid dat open toegang operaties inkomsten onttrekken aan door de overheid gefinancierde diensten en bijdragen aan congestie op belangrijke delen van het netwerk. Ze zei dat het haar bedoeling was om ervoor te zorgen dat het netwerk evolueert naar “een financieel duurzaam model dat de voordelen en waarde voor passagiers en belastingbetalers maximaliseert”.

De interventie markeert een duidelijke verandering in toon, wat suggereert dat Labour’s renationalisatieprogramma ook gepaard kan gaan met een aanscherping van het regelgevend kader voor open toegang. Maar er is nog steeds politieke steun voor onafhankelijke exploitanten in de Labour-partij, ondanks de verklaring van Alexander. Verwacht deze week meer van RailTech over deze kwestie, in het bijzonder met betrekking tot Wrexham, Shropshire & Midlands Railway…